PRVE TKANINE

KAKVE SU BILE PRVE TKANINE?

***

Čovjek ne bi mogao živjeti bez hrane, odjeće ili zaklona. Kad je, u potrazi za hranom, primitivni čovjek prvi put ubio životinju, zacijelo mu nije bilo ni na kraj pameti da pomisli da ta životinja može čovjeku pružiti i sirovinu od koje se može sašiti odijelo. 

Kasnije je čovjek otkrio da se krznom i kožom tih životinja može zaštititi od kiše i studeni.

Vjerojatno je neki pastir pukim slučajem otkrio da se vlakna izvučena iz runa mogu rukom isplesti i da se na taj način može stvoriti neka vrsta debele niti koja, kad se iskriža i ispreplete, može dati čvrstu čoju.

Večinu vlakana što se danas upotrebljavaju za proizvodnju tkanina ljudi su upotrebljavali još u davnoj prošlosti. Mnogi su stari narodi usavršavali izradu tkanina načinjenih od različitih vlakana i znali su te tkanine vješto i lijepo obojiti.

Prva vlakna od kojih je čovjek načinio tkaninu zacijelo su bila od vune i lana. Još prije više od 10.000 godina lan se uzgajao u Švicarskoj! Ostaci ribarskih mreža, načinjenih od lana, pronađeni u kućama prastanovnika Švicarske još iz doba kad su mamuti lutali šumama Evrope.

I Egipćani su još prije više tisuća godina proizvodili finu i čvrstu čoju. Ovojnice na mumijama, pronađenim u starim grobnicama, još uvijek su bile u prilično dobru stanju. U Bibliji se često spominju vuna, predenje i tkanje, pa stoga zaključujemo da se i tada znalo za proizvodnju čoje.

Stari Grci i Rimljani su najviše upotrebljavali vunu za izradu odjeće. Rimljani su uzgajali ovce s posebno finim i dugačkim runom.

Pamuk se upotrebljavao u staroj Indiji. Aleksandar Veliki, kad se u 4. stoljeću prije naše ere iz Indije vratio u Grčku, donio je sa sobom i pamuk. Pamučne tkanine, lijepo istkane i divno obojene, pronađene su i u grobnicama uzduž obale Perua još iz doba naroda Inka!

Svilena buba (ili sviloprelja), koja daje svilu, najljepše od svih prirodnih vlakana, uzgajana je u Kini još prije više od 2.000 godina prije naše ere.

Kao što vidite, vještina odijevanja i izrade odjeće razvija se već odavno. Danas znanstvenici stvaraju sve moguće vrste umjetnih vlakana da bi se od njih pravila što ljepša, trajnija i jeftinija odjeća.

O VUNI

ŠTO JE VUNA?

***

Vuna je jedno od prvih vlakana što ih je čovjek upotrebljavao za izradu tkanina. Upotreba vune počela je odavno, toliko davno da nam nije poznato kada. Stari Grci su već preli i tkali vunu, a to su umijeće naučili od Egipćana!
Vuna je dlakavi pokrivač ovaca. Površina svih dlaka prekrivena je sićušnim Ijuskicama, toliko malenim da se mogu videti samo snažnim mikroskopom. Te ljuske leže jedna preko druge, slično crepovima na krovu. Kod kose, na primjer, te ljuske leže plosnato ili ravno, dok kod vune njihovi bridovi strše, pa ta prirodna „kovrdžavost“ vune omogućava da se vuna izvrsno može upotrijebiti kao vlakno za tkaninu.

Postoji više stupnjeva kvalitete vune, što ovisi o ovcama od kojih se vuna dobiva. 0 tomu postoji jedna zanimljiva priča. Stotinama se godina najkvalitetnija vuna proizvodila u Špa-njolskoj od ovaca vrste merino. Kad je čuvena španjolska mornarica potopljena prije četiri stotine godina, više je brodova potonulo u blizini sjeverne obale Škotske. Međutim, nekoliko ovaca s tih brodova more je žive izbacilo na kopno. Te su se ovce kasnije križale s domaćom pasminom planinskih ovaca iz tih područja Škotske, pa je tako nastala poznata pasmina ovaca ševiot, koja danas u Velikoj Britaniji daje jednu od najkvalitetnijih vrsta vune.

Vuna se može dobiti i od drugih životinja, a ne samo od ovaca, na primjer od krzna koze vrsta angora i kašmir, a isto tako i od dlakava pokrivača deve, alapke, lame ili peruanske ovce. Jedna ovca može dati oko četiri kilograma runa — kako se naziva njen dlakavi pokrivač kada se ovca ostriže. Međutim, gotovo polovica te težine otpada na prljavštinu i mast. Sve to valja ukloniti posebnim postupkom pranja prije nego što se vuna može upotrijebiti.
Pošto se vuna raspodijeli po kvaliteti, očisti i osuši, odlazi u dalju obradu, koja obuhvaća bojenje, grebanje i češljanje. Zatim se vuna prede u pređu i naposljetku je spremna za preradu u tkaninu.

PRIBADACA

KAKO JE NAPRAVLJENA PRIBADAČA?

***

Najstariji oblik što ga je imala pribadača bio je najvjerojatnije oblik trna. Kasnije je čovjek naučio kako praviti pribadače od kostiju riba ili drugih životinja. U pretpovijesno doba. neolitski čovjek je već izrađivao pribadače od bronze.
,,Zihemadla“ ili ,,čioda“, vrlo slična današnjoj pribadači, upotrebljavala se u Evropi, vjerovali ili ne, još koncem brončanog doba, oko 1000. godine prije nove ere! Bila je od bronce, tanana, savijena tako da se vrh pričvršćivao u ,,glavi“, na gornjem dijelu.
U Evropi, u staro doba, pribadače su više služile kao ukras nego kao predmet za pričvršćivanje i prikopčavanje odjeće. Tek pred konac 15. stoljeća počela je izrada pribadača kakve ih danas znamo. U to su doba pribadače bile na tako visokoj cijeni da se nekoliko tuceta pribadača smatralo izvanrednim novogodišnjim poklonom!

Prva zemlja u kojoj je počela proizvodnja suvremenih pribadača bila je Francuska, koja ih je izvozila u Englesku. Međutim, uskoro su i Englezi počeli sami proizvoditi pribadače. Godine 1775. Kontinentalni kongres u američkim kolonijama, da bi dao potsticaj proizvodnji pribadača u Americi, ponudio je veliku nagradu za prvih 25 tuceta domaćih pribadača koje će po kvaliteti biti ravne onima što su se uvozile iz Engleske!

DUGME

- Dugme -

 mali predmet sa bogatom istorijom

***

Taj mali predmet sa kojim skoro svakodnevno dolazimo u kontakt, koji može biti krajnje funkcionalan, ali i čisto dekorativan, arheolozi procenjuju da je u upotrebi još od 2000. godine pre nove ere. Objekti koji podsećaju na današnju dugmad, sa rupom u sredini, nađeni su od kamena, stakla, kostiju, keramike ili zlata i korišćeni su kao ukrasni detalj na odeći ili nanizani kao perle. Ono što zasigurno znamo, jeste da je preteča dugmeta bila vrsta broša čija je funkcija bila da poveže dva dela odeće na ramenima ili grudima. Dugme je zamenilo broš tokom ranog srednjeg veka, ako ne i ranije.

Primarno su se dugmad upotrebljavala u procesu izrade muške odeće, najverovatnije usled činjenice da je ženska moda tog vremena diktirala izuzetno uske i pripijene haljine za koje su se koristili drugi „zatvarači“. Postoje zapisi da su mnogi pripadnici plemstva, za vreme perioda renesanse, poručivali iz Venecije staklenu dugmad ukrašenu biserima, ili zlatnu od pariskih zlatara. Kvalitet izrade, detalja i korišćenih materijala potrebnih za pravljenje ovakvih dugmadi je bio na nivou današnjeg luksuznog nakita. Uobičajeni oblik je uglavnom bio okrugao, a pravljeni su od dekorativnog metala ili presvučeni svilenim vezom.

Prema mišljenju kolekcionara, osamnaesti vek je bio „zlatno doba“ za dugmad jer je tada došlo do njihovog daljeg razvoja i velikog broja varijanti kako u pogledu materijala od kog su pravljeni, stila, tako i njihovog oblika. Muški kaputi su dobili dugmad duž cele prednje strane, na rukavima i džepovima, a njima su obogaćene i pantalone i prsluci. Veličina dugmadi je još jedna stvar koja se promenila. Vremenom, oni su postajali sve veći i pljosnatiji, da bi na kraju veka dostigli prečnik od 3,5cm. Sa svim ovim promenama rasla je i njihova cena. Iako su postali primarno funkcionalan predmet, to ne znači da su izgubili svoju dekorativnu vrednost, te se procenjuje da je čak 80% od ukupne cene muškog odela bilo izdvojeno samo na dugmad. Ne čudi ni činjenica da su ona ubrzo postala pokazatelj socijalnog statusa među muškarcima i sredstvo borbe za što višu društvenu poziciju.

Kreativnost onih koji su izrađivali dugmad bila je visoko cenjena, ali mnogi su na ovo takmičenje, i generalno cenu dugmati u to vreme, gledali kao na suludi modni hir. Kako su dugmad evoluirala od loptastog oblika sve do ravnog diska, usledila je još jedna novotarija tokom druge polovine osamnestog veka – postali su podloga za slikanje. Ručno oslikana dugmad su dostigla neverovatnu popularnost, naročito ona na kojima su zabeleženi minijaturni portreti, istorijski događaji, spomenici, i tako dalje. Tokom 1790. godine napravljen je krajnje neverovatan set srebrnih dugmadi na kojima su oslikani portreti istaknutih ličnosti Francuske revolucije. U Evropi je ubrzo došlo do podele u proizvodnji dugmadi. Naime, u Francuskoj je njihova proizvodnja ostala zanatska tradicija koja je bila u bliskoj vezi sa mnogim tadašnjim dekorativnim umetnostima, dok je u Engleskoj razvijena tehnika njihove masovne proizvodnje. Naročito se istikao Metju Bolton koji je razvio novu tehniku pravljenja poliranih čeličnih dugmadi čija je površina prilično uspešno imitirala dragulje ili staklo. Džosaja Vedžvud, proizvođač keramike, tokom 1773. godine udružio se sa Boltonom i njegova keramika, ukrašena neoklasičnim motivima, postala je zaštitni znak kompanije iz koje su u to vreme izlazila najrazličitija dugmad u čak pet boja. Ipak, na kraju veka, ova dugmad su dobila konkurenciju i to u vidu onih napravljenih od bisera. Ovo „zlatno doba“ za dugmad manifestovalo se i u nekoliko ekscentričnih, ali takođe popularnih varijanti tog perioda. Verno prikazani insekti i životinje, kao i dugmad od poludragog kamenja poput ahata, bili su naročito vredni i predmet sakupljanja. Kao vrhunac ovog perioda izdvajaju se takozvana Habitat dugmad, koja su sadržala prave mini primerke insekata, biljaka ili komada materijala, zaštićena staklenim kupolama. Standardizacija vojnih uniformi, koja se desila takođe tokom osamnaestog veka, dovela je do proizvodnje specijalnih dugmadi koja su sve do današnjih dana nastavila da čine važan deo te industrije. Broj dugmadi, koji je neophodan za vojnički kaput, kreće se između dvadeset i trideset, a svaka zemlja, region i specijalizacija zahtevali su poseban dizajn. Ubrzo se ova praksa „profesionalnih dugmadi na uniformama“ prenela i na avio kompanije.

U prvoj polovini devetanestog veka došlo je do svojevrsnog preokreta jer je muška moda postala opuštenija, dugmad su često bila obična i u istoj boji kao i ostatak odeće, a ženska moda se videla kao pozornica za šepurenje. Najnovije trendove u izradi nakita pratila je i izrada dugmadi, pa su tako bili popularni oni od porcelana, bisera i srebra. Dugmad od crnog stakla, koje je kraljica Viktorija uvela tokom perioda žalosti za princom Albertom, bila su popularna sve do kraja veka. Na područje Amerike su, sve do 1812. godine, dugmad stizala iz Engleske. Tada je Aron Benedikt osnovao fabriku za proizvodnju metalnih dugmadi koja je postala jedna od najpoznatijih. Prema statistici iz 1996. godine, procenjuje se da su proizveli preko sto miliona dugmadi, od kojih je polovina bila za modnu industriju, a ostatak za potrebe vojske. Prirodni materijali korišćeni u njihovoj izradi su i dalje bili popularni, naročito dugmad napravljena od školjki, ali i uvedeni su novi poput celuloida koji je imitirao druge materijale. Između 1870. i 1914. godine oslikana dugmad su bila na vrhuncu svoje popularnosti. Na njima se sve manje radilo ručno, a masovna prozvodnja je doprinela velikom broju najraznovrsnijih slika, od kojih je najpopularnija bila Ajfelova kula. Početkom dvadesetog veka, kada su odela postala popularna i među muškarcima i ženama iz radničke klase, javila se potreba za jeftinijim dugmićima. U isto vreme, oni su dobili i naznaku nove buduće konkurencije – rajfešlus koji je patentiran 1903. godine, a u upotrebu je ušao tek tokom tridesetih godina dvadesetog veka. Pedesetih godina plastika je postala sastavni deo proizvodnje dugmadi i na taj način zamenila jeftino staklo koje se koristilo. Kako je na snagu stupio zakon koji je zabranio upotrebu prirodnih materijala, poput slonovače i kornjačevine, zadatak plastične dugmadi je bio da ih imitira i zahvaljujući tome su postala najviše pravljena i korišćena. Kao simbol prošlih vremena, naročito u periodima retro nostalgije, dugmad su postala rado skupljani i izuzetno cenjeni predmeti među kolekcionarima. Postoji čak i National Button Society, napravljen posebno za kolekcionare, koji objavljuje tromesečni bilten i održava godišnje sastanke, a jedna zanimljiva i možda nekome korisna informacija jeste da najviše cene, što vrednosno, što materijalno, vojnu dugmad.

***

PRICA O IGLI

TKO JE NAPRAVIO PRVU IGLU?

***

Igla je tanka alatka, na jednom kraju oštra i zašiljena, dok na drugom kraju često ima mali otvor, ušicu, kroz koju se provlači konac.
Igla je odavno poznata čovjeku, tako da ne znamo kada je „pronađena”.
Znamo jedino da su najstarije igle izrađivane od kosti, slonovače, drveta, bronce ili jednostavno od običnog trna. Neke vrste igala bile su zapravo samo šila, onakva kakva upotrebljavaju postolari, jer nisu imale ušicu. Služile su za bušenje rupa u materijalu. Vrlo lijepo izrađene igle od kostiju ptica i riba pronađene su u nekim nalazištima koja potječu još iz kamenog doba.
U civiliziranijim narodima tisućama godina su se upotrebljavale koštane igle koje su na jednom svom kraju bile probušene. Igle napravljene od kamena pronađene su i u staroegipatskim ruševinama. Rimljani su poznavali brončane i željezne igle. Tako su, na primjer, u Pompejima pronađene vrlo lijepo izrađene igle.
Čelične igle, koje izgledaju kao današnje, prvi su počeli izrađivati Kinezi. U Evropu su čelične igle iz Kine donijeli Mauri, i to u srednjem vijeku. Prve čelične igle počele su se u Evropi proizvoditi u Niimbergu, u Njemačkoj, u 14. stoljeću.
Za vrijeme vladavine kraljice Elizabete u Engleskoj jedan je Nijemac podučio Engleze kako se prave igle. Proizvodnja igala danas je važna grana industrije u Engleskoj. Najvažniji proizvođači igala danas su Engleska i Francuska.

***

PRVI SIVSCI STROJ

TKO JE NAPRAVIO PRVI ŠIVAĆI STROJ?

***

Priča se da je jedan istraživač zalutao i našao se u nekom posve zabačenu području. Kad je tamo susreo domoroce, nije očekivao da će u njih pronaći bilo kakve tragove civilizacije. Međutim, na svoje veliko zaprepašćenje, u kolibi poglavice ugledao je šivaći stroj.
Šivanje je vrlo važna djelatnost za čovjeka, pa je on morao izumiti šivaći stroj. Pitanje je bilo samo: tko će ga prvi izmisliti? A priča o otkriću šivaćeg stroja prilično je tužna. Prvi takav stroj bio je izum Thomasa Sainta. On je 1790. godine patentirao svoj model, po mnogim svojim odlikama sličan današnjem šivaćem stroju. Uglavnom je trebao služiti za šivanje kože. Ali, taj stroj nikad nije ušao u primjenu i njegov pronalazač nikada od tog svoga izuma nije imao nikakvu materijalnu korist.
Godine 1830. siromašni francuski plemić Вагtelemi Thimonnier je izmislio šivaći stroj koji je još više bio nalik današnjem. Takav se šivaći stroj počeo upotrebljavati u Francuskoj, ali je razjarena gomila radnika, u strahu da ne izgubi posao, razbila sve šivaće strojeve i tvornička postrojenja u kojima su se ti strojevi proizvodili. Timonnier je umro u bijedi.

U međuvremenu je, u New Yorku, neki Walter Hunt izumio, gotovo u isto doba, šivaći stroj koji je imao krivu iglu, s ušicom na jednom kraju. Ta je igla kroz tkaninu provlačila omču od konca, koju je odozdo hvatao drugi konac, i tako stvarao bodove. Međutim, Hunt nije uspio patentirati svoj izum!
I tako je zasluga za izum prvoga šivaćeg stroja što se službeno počela upotrebljavati pripala čovjeku koji se zvao Elias Howe. Godine 1851. Isaac Singer je patentirao svoj šivaći stroj, pa su se on i Howe sporili oko toga tko ima prvenstvo. Howe je dobio spor. Zbog toga je njemu bio isplaćivan određeni postotak od prodaje svakog tipa šivaćeg stroja koji je tada bio u uporabi. Danas, naravno, postoje tisuće vrsta šivaćih strojeva, pa i posebnih strojeva za šivanje kože, filcanih šešira, jorgana, dugmadi i u mnoge druge svrhe.

___

***